Nieuws
Damon Dinsdag 16 mei
Het Damon Dinsdag fragment van deze week komt uit Animo. Een kleine filosofie van het spelende leven van Jeroen Vanheste
"Een van de leukste filosofieboeken die er zijn, Hans Vaihingers De filosofie van het alsof, gaat over de kunst van het ‘doen alsof’. Vaihinger laat zien hoe ficties ons kunnen helpen om de werkelijkheid effectiever naar onze hand te zetten. Begrippen als ‘de wortel uit -1’, ‘zwaartepunt’ of ‘vrije wil’ hebben misschien geen tegenhanger in de werkelijkheid, maar ze stellen ons wel in staat om bepaalde berekeningen uit te voeren of om samen te leven in een maatschappij met aansprakelijke burgers. Het punt is dit: ook al hebben ficties geen grond in de werkelijkheid en zijn ze dus niet ‘waar’, toch brengen ze effecten in die werkelijkheid teweeg. Misschien zal de hersenwetenschap vroeg of laat onweerlegbaar aantonen dat er geen vrije wil bestaat, maar dat weerhoudt een samenleving er nog niet van om te doen alsof haar burgers vrij zijn en daardoor ook verantwoordelijk zijn voor hun gedrag. Een samenleving waarin iedereen doet alsof we vrij zijn in de keuzen die we maken, is een heel andere samenleving dan een waarin we allemaal geloven dat we gedetermineerd zijn. Vrijheid is dus een zeer nuttige fictie, een ‘alsof’ dat de drijvende kracht vormt van het ethische handelen en het fundament van een samenleving van verantwoordelijke burgers. Ook godsdienst is een voorbeeld van zo’n ‘alsof’ dat voor velen misschien meer fictie dan waarheid is. De hedendaagse filosoof Roger Scruton zegt dat troost die wordt geput uit ingebeelde zaken, daarmee nog geen ingebeelde troost is.
Het Fries kent het mooie woord ‘sabeare’, wat zo ongeveer ‘doen alsof’ betekent. Sabeare is een vorm van spel, een manier om je wereld te betoveren. Want de mens is een wezen dat ficties kan koesteren: ons leven krijgt niet alleen kleur, vorm en betekenis door wat we weten, maar ook en vooral door wat we geloven. En dat laatste stemt lang niet altijd overeen met de waarheid en werkelijkheid: de praktijk van het leven kent vitale illusies die bruikbaar en doelmatig zijn en die een manier kunnen zijn om het leven een eigen invulling te geven.
Al tientallen jaren wordt elke oudejaarsavond op de Duitse televisie de in 1963 opgenomen sketch ‘Dinner for One’ uitgezonden. Een hoogbejaarde dame heeft sinds jaar en dag de gewoonte om op haar verjaardag een diner te organiseren voor haar vier beste vrienden. Na al die jaren zijn haar vrienden echter inmiddels alle vier overleden, de laatste al 25 jaar geleden. Maar de dame zet de traditie gewoon voort, waarbij haar butler naast de bediening ook de rollen van de vier vrienden (inclusief hun manier van praten en bijzondere trekjes) voor zijn rekening neemt. De oude dame houdt vast aan het ritueel door te doen alsof iedereen er nog is en alles bij het oude is gebleven. Niet de waarheid, maar de kracht van een fictie zorgt ervoor dat ze de zin in haar bestaan weet te bewaren."
